Początek XX wieku w Europie to okres napięć, sporów i ruchów niepodległościowych, których smutną konsekwencją w dniu 28 lipca 1914 roku stał się wybuch wojny. Wojny, która swym zasięgiem objęła obszar tak duży, iż obwołano ją Wielką Wojną, a po 1939 roku I Wojną Światową.

Znaczenia Suwałk i Suwalszczyzny dla jej przebiegu nie sposób zbagatelizować, głównie z uwagi na przygraniczne położenie. Z tego powodu, władze Rosyjskie przygotowały plany ewakuacji instytucji państwowych, słusznie licząc na skierowanie w tę stronę ofensywy Niemieckiej, a także same planowały ofensywę na Prusy Wschodnie właśnie z rejonu Suwałk[1]. Mimo, iż pierwsze potyczki na terenie Suwalszczyzny odnotowano w dniach 9-11 sierpnia 1914 roku w okolicy wsi Borawskie, Mieruniszki i Filipów, to stacjonujące w Suwałkach oddziały V Brygady Strzelców utrzymały pozycje graniczne[2]. Otwarta w 1896 roku Suwalska stacja kolejowa stała się strategicznym węzłem transportowym pozwalającym na transport komponentów 10 Armii, która miała podjąć działania na linii Wielkich Jezior Mazurskich. Plan ten stał się jednak niemożliwy do wykonania w skutek uderzenia wyprzedzającego 8 Armii dowodzonej przez generała Paula von Hindenburga. Szybki postęp wojsk niemieckich, zajęcie Filipowa, Bakałarzewa i Raczek, umożliwił 3 Dywizji Rezerwowej zajęcie Suwałk bez większego oporu[3].

Okupacja wojsk niemieckich została przerwana 9 października tego samego roku, w skutek kontrofensywy 10 armii imperialnej i zajęciem przez nią miasta. Walki z oddziałami Pruskimi w zachodniej części Suwalszczyzny trwały do ich wycofania w październiku 1914 roku i pozwoliły na realizację pierwotnego założenia jakim było dotarcie do linii Wielkich Jezior Mazurskich. Do lutego 1915 roku sytuacja na froncie nie uległa znaczącej zmianie. Dnia 7 lutego w kierunku Suwałk ruszył XXXIX Korpus Rezerwowy 10. armii niemieckiej.
W związku z powyższym 20 korpus armii rosyjskiej przystąpił do odwrotu, zatrzymując się w Suwałkach i okolicznych wsiach 14 lutego gdzie wraz z maruderami, taborami i artylerią został niemal okrążony. Z tego powodu, dowódca 20 korpusu – generał Bułhakow wydał 15 lutego rozkaz odwrotu wojsk w kierunku wsi Macharce. Oddziały rosyjskie nie niepokojone przez nieprzyjaciela opuściły miasto, który tego samego dnia wkroczył do Suwałk[4]. W kolejnych tygodniach linia frontu ustabilizowała się pozostawiając miasto pod okupacją wojsk niemieckich, reszta Suwalszczyzny została zajęta przez wojska niemieckie latem 1915 roku.

Strategiczne położenie Suwałk nieopodal granicy z Prusami spowodowało, iż wybuch wojny wzbudził nie tyle panikę, co uzasadniony niepokój mieszkańców miasta. Dnia 30 lipca 1914 roku została ogłoszona mobilizacja, która pochłonęła 370 mieszkańców Suwalszczyzny. Początkiem sierpnia ewakuowano w głąb Rosji część urzędników i ich rodziny. Ponadto, dla mieszkańców miasta, dużą sensacją okazały się niemieckie samoloty krążące nad miastem i pozyskujące dane wywiadowcze. Intensywność ich lotów skłoniła władze rosyjskie do prób zestrzelenia ich z ziemi, a gdy nie przyniosło to oczekiwanego rezultatu, do ściągnięcia do miasta czterech własnych maszyn. Poza lotami wywiadowczymi, piloci samolotów zrzucali ulotki propagandowe, a w dniu 9 września dokonali pierwszego bombardowania miasta w okolicy szkoły handlowej (obecnie II Liceum Ogólnokształcącego im. Gen. Zygmunta Podhorskiego) oraz mostu kolejowo-drogowego na Czarnej Hańczy, natomiast bez wymiernych rezultatów. Obrona przeciwlotnicza odpowiedziała ogniem karabinowym jednak również bez rezultatu. Następnego dnia, dwie bomby niemieckie spadły nieopodal dworca kolejowego, kolejny raz nie wyrządzając większych szkód. W skutek niepowstrzymanego zbliżania się oddziałów niemieckich do miasta, władze carskie podjęły decyzję o ewakuowaniu pozostałych w mieście urzędów i instytucji, policji, sądu, poczty, telegrafu. O pośpiechu i zaskoczeniu ewakuacją świadczy fakt, że część z ewakuowanych nie zdążyła zabrać rzeczy osobistych. O bezpieczeństwo pozostałych w mieście zatroszczyć się miała ochotnicza straż ogniowa.

Bardzo interesującym jest fakt, iż wojska niemieckie zajmujące miasto, a dokładnie stojący na czele 3 Dywizji Rezerwowej Generał von Morgen, przywitany został chlebem i solą przez znakomitych mieszkańców miasta, choć nie była to ich suwerenna decyzja. Zajęte zostały koszary 2 Lejb-Dragońskiego Pskowskiego Pułku Imperatorowej Marii Fiodorowny, 2 lejb-huzarskiego Pawłogradzkiego Pułku Imperatora Aleksandra III, 5 Brygady Strzeleckiej z przyległą cerkwią Aleksandra Newskiego. Na potrzeby lazaretu zaanektowany został budynek Zarządu Powiatowego Suwalskiego. Ludność Suwałk obciążona została kontrybucją w wysokości trzech i pół tysiąca rubli. Nie zakazano natomiast działalności organizacji, w tym ochotniczej straży ogniowej[5].

Wojska Carskie powróciły do miasta 4 październiku 1914 roku[6]. Powrócili również urzędnicy. Posypały się oskarżenia o zdradę stanu i szpiegostwo w stosunku do osób, które wykazały się współpracą z Niemcami. Działania wojenne odbijały się coraz silniej na życiu mieszkańców miasta. Suwałki były pełne rannych żołnierzy i podjęto decyzję o częściowym przeniesieniu ich do szpitala w Filipowie. W samym mieście utworzono liczne lazarety polowe oraz szpitale w budynkach, mieszczących wcześniej gimnazja żeńskie i męskie. Niestety, działania wojenne negatywnie odbiły się na mieszkańcach miasta. Bliskość frontu ograniczyło możliwości handlowe, co spowodowało niedobór zbóż, siana, słomy, czy też mydła. Sytuacja unormowała się dopiero w styczniu 1915 roku, kiedy to braki dotyczyły już tylko pojedynczych artykułów.

Z inicjatywy naczelnika powiatu Arefa Pawłowskiego, w dniu 14 listopada 1914 roku powołano komitet do spraw pomocy ludności poszkodowanej na skutek działań wojennych. W jego skład wchodzili urzędnicy, duchowni, wójtowie i przedstawiciele ziemiaństwa, łącznie szesnaście osób. Utworzone przez komitet punkty, za darmo rozdawały artykuły spożywcze, przy wsparciu w tym zakresie suwalskiego komitetu miejskiego. W dniu 11 grudnia 1914 roku gubernator powołał Komitet Jej Imperatorskiej Wysokości Wielkiej Księżnej Elżbiety Fiodorowny, którego celem było udzielanie wsparcia rodzinom żołnierzy. W ostatnich miesiącach 1914 roku zapadła zgoda na utworzenie komitetów obywatelskich[7].

Latem 1915 roku Suwalszczyzna ponownie została zajęta przez wojska niemieckie. A w dniu 5 listopada 1916 roku rządy Niemiec i Austro-Węgier wyraziły zgodę na tworzenie polskiej państwowości. Ziemie guberni suwalskiej trafiły pod zarząd Oberbefehlshaber Ost na czele, którego stał feldmarszałek Paul von Hindenburg, a od 28 sierpnia 1916 roku książę Leopold Bawarski. Powojenne plany Niemiec przewidywały włączenie Suwalszczyzny w ich granice pod nazwą Nowe Prusy Wschodnie, a także kolonizację rolniczą. Władze niemieckie z zaangażowaniem przystąpiły do modyfikowania na wzór niemiecki, życia społeczno-gospodarczego Suwalszczyzny. W mieście powołano Urząd Burmistrza, a w powiecie Urząd Naczelnika. Pierwszym burmistrzem został Krumiński. Na stanowiska urzędnicze typowane były osoby niezdolne do pełnienia służby frontowej, niemieckiego pochodzenia. Miejscowi nie byli brani pod uwagę do zatrudnienia. Pomimo, iż językiem urzędowym był język niemiecki, to władze postanowiły sprowadzić polskojęzycznych obywateli Niemiec, których znajomość języka polskiego miała ułatwić kontakt z miejscową ludnością. Sąd Pokoju i Sąd Obwodowy zlokalizowane w Suwałkach również zatrudniały pracowników niemieckiego pochodzenia[8].

Rozpoczęto tworzenie systemu edukacji, którego najniższym szczeblem były trzystopniowe szkoły ludowe, w których nauczano religii, języka, rachunków, śpiewu, gimnastyki, historii naturalnej, rysunków, robót ręcznych i robót ogrodowych. Dużą wagę przywiązywano nauce języka niemieckiego i to właśnie na jego naukę poświęcano największą liczbę godzin lekcyjnych. Nie utworzono natomiast szkoły średniej, najbliższa mieściła się w Sejnach i prowadziła nauczanie w języku litewskim[9].

Utworzono urząd policji, do kierowania, którym wyznaczono kapitana Meybodena. Podlegał on Centralnemu Urzędowi Policji w Kownie. Represyjna polityka władz okupacyjnych odczuwalna była poprzez kontrybucje i rekwizycje. Rekwirowano nawet aparaty telefoniczne. Od lipca 1915 roku karano aresztem lub grzywną osoby niekłaniające się urzędnikom i oficerom w mieście Suwałki. Dzięki niezłomnej postawie mieszkańców i notorycznemu nieprzestrzeganiu wprowadzonych obostrzeń – zostały one zniesione 10 grudnia 1916 roku. Ścisłym nadzorem objęte zostały wydawane i rozpowszechniane gazety, książki i pozostałe materiały drukowane. Cenzura dosięgnęła prasę zarówno pod względem wojskowym, jak i politycznym. W dniu 2 kwietnia 1916 roku ukazał się pierwszy numer Gazety Suwalskiej. Do tego momentu na terenie Suwalszczyzny władze okupacyjne wyraziły zgodę na dystrybucję polskojęzycznych gazet z innych części polski pozostającej w zaborze niemieckim.

Stopniowo, ale systematycznie narastały nastroje antyniemieckie, potęgowane nieprzyłączeniem Suwalszczyzny do Królestwa Polskiego proklamowanego w 1916 roku. Duże niezadowolenie wywołało usunięcie w 1917 roku polskich napisów, funkcjonujących obok niemieckich z budynków użyteczności publicznej. Tego samego roku doszło do niecodziennego zdarzenia, otóż nowo wystawiony pomnik upamiętniający poległych żołnierzy niemieckich został trafiony piorunem, w skutek czego zniszczeniu uległ wieńczący go orzeł. Władze okupacyjne połączyły to losowe zdarzenie z wrogą ich zdaniem działalnością komitetu obywatelskiego. W skutek czego, dokonali rewizji u członków zarządu komitetu, czego efektem były kary więzienia[10].

W listopadzie 1918 roku karta się odwróciła. W wagonie kolejowym w Compiegne miedzy aliantami, a Niemcami podpisano zawieszenie broni, które oznaczało zakończenie Wielkiej Wojny. W suwalskim garnizonie doszło do buntu żołnierzy niemieckich. Urzędnicy oraz część wojskowych opuściła tereny wiejskie. Ich miejsce zajęły polskie organizacje niepodległościowe, w szczególności Komitet Obywatelski. Zapadła decyzja o podporządkowaniu się Radzie Regencyjnej, jako legalnej władzy Polskiej. W dniu 11 listopada, Komitet Obywatelski porozumiał się z Niemiecką Radą Żołnierską w Suwałkach, co do utworzenia Tymczasowej Rady Obywatelskiej Okręgu Suwalskiego. Umowa obejmowała utrzymywanie przez stronę polską porządku oraz gwarancję umożliwienia swobodnego opuszczenia Suwalszczyzny przez oddziały niemieckie[11].

Pojawił się również pomysł zbrojnego przejęcia miasta przez Polską Organizację Wojskową. Ostatecznie pomysł nie doszedł do skutku. Jednakże, plan ten posunięty był tak daleko iż 11 listopada 1918 roku z rozkazu komendanta POW Aleksandra Putry doszło do koncentracji oddziałów na cmentarzu w Suwałkach. Dowództwo powierzono byłemu oficerowi Pierwszego Korpusu Polskiego w Rosji pułkownikowi Arnoldowi.

W dniu 16 listopada 1918 roku ukonstytuowała się Tymczasowa Rada Obywatelska Okręgu Suwalskiego na czele z prezesem Adolfem Świda, wiceprezesem Janem Szmidt, sekretarzem Czesławem Lutostańskim oraz skarbnikiem Leonardem Malinowskim. W skład Rady weszło pięćdziesięciu członków reprezentujących wszystkie warstwy społeczne, którzy zostali podzieleni na następujące sekcje: administracyjną, gospodarczą, żandarmerii wojskowej, leśną, aprowizacyjno-handlową, oświatową, sądowniczą, dróg i komunikacji, zdrowia publicznego i weterynarii. Do Warszawy skierowano delegatów w osobach księdza Stanisława Szczęsnowicza i Jana Schmidta, którzy spotkali się z premierem Jędrzejem Moraczewskim i zabiegali o przyłączenie Suwalszczyzny do ziem Polskich. Dekretem Naczelnika Państwa z dnia 28 listopada 1918 roku powiaty, takie jak: powiat suwalski, augustowski i sejneński, zostały ustanowione jako okręg wyborczy 2  w wyborach do Sejmu Ustawodawczego, co stanowiło potwierdzenie przynależności tych ziem do Państwa Polskiego.

Niemieckie plany co do ziem guberni suwalskiej były jednak odmienne od Polskich. Rotowali bowiem zdemoralizowane oddziały garnizonu suwalskiego ,zastępując je korpusem ochotniczym na czele, którego stał podpułkownik von Diebitsch. Jednym z celów przedłużającej się okupacji niemieckiej było wspieranie roszczeń władz litewskich, co do południowych ziem Suwalszczyzny[12].

Z inicjatywy Rady Obywatelskiej, w dniu 16 listopada 1918 roku w mieście powołano polską milicję na czele, której stanął pułkownik Arnold. W grudniu tego samego roku, utworzono żandarmerię wojskową okręgu pod dowództwem Bolesława Kuchcińskiego. Powołano tymczasowe sądy obywatelskie. W drugiej połowie listopada powołano Tymczasową Radę Miejską, która w związku z brakiem możliwości zapewnienia aprowizacji i bezpieczeństwa złożyła mandaty 22 listopada. Ponowne ukształtowanie Tymczasowej Rady Miejskiej nastąpiło na przełomie 1918 i 1919 roku. Ważnym i symbolicznym wydarzeniem było wykupienie przez władze z rąk niemieckich elektrowni w Arkadii i Płocicznie za kwotę 350.000 marek.

Od marca 1919 roku skierowany z warszawy komisarz rządowy został starostą Suwalskim, co pozwoliło na utworzenie urzędów i instytucji szczebla okręgowego oraz powiatowego. Powstałe urzędy, stały się częścią polskiej administracji państwowej. Milicja została przemianowana na policję państwową. W mieście rozpoczął również urzędowanie oficer łącznikowy wojska polskiego – kapitan Feliks Brason. Mimo, iż w połowie lutego 1919 roku, Niemcy zażądali przekazania Litwinom – suwalskiego wymiaru sprawiedliwości, to władze polskie nie podporządkowały się temu żądaniu. Dekretem Naczelnika Państwa w mieście utworzono Sąd Okręgowy.

Niemcy, wiosną 1919 roku, przystąpili do nakładania kontrybucji w wysokości 200.000 marek za wysadzenie torów kolejowych w okolicy Bakałarzewa i 35.000 marek za kradzież samochodu wojskowego. Prowadzili rewizje, konfiskaty, utrudniali wydawanie przepustek i tworzyli trudności paszportowe. Wywieszenie tablic z polskimi nazwami ulic zostało uznane za prowokacje i skutkowało ich zdjęciem. Przed prowokacjami nie uchroniła się nawet policja państwowa. W pierwszej kolejności, zażądano wymiany pozwoleń na broń będących w posiadaniu funkcjonariuszy, by następnie ją im odebrać. Między 25 a 27 lipca 1919 roku doszło do napaści żołnierzy niemieckich na komendę policji państwowej w Suwałkach. Polscy policjanci zostali pobici, zniszczone zostało wyposażenie, broń, dokumenty, a osadzeni zostali wypuszczeni na wolność. Wzmożono cenzurę polskiej prasy. Kulminacją wrogich działań niemieckich stało się przekazanie w marcu 1919 roku Suwałk wraz z powiatem Litewskiej Radzie Państwowej. Początkiem maja 1919 roku do Suwałk wkroczyli żołnierze 2 pułku piechoty Litewskiej, którzy dokonali przejęcia ratusza i usunięcia z niego flagi polskiej. Mimo tego, administracja pozostawała w rękach Polskich. W lipcu do miasta przybył 150-osobowy oddział milicji oraz urzędnicy Litewscy z komisarzem Asevičiusem, celem przejęcia władzy cywilnej i wojskowej. Wydany został pierwszy numer „Suvalku Žinios” i odezwy o antypolskim charakterze. Ku zaskoczeniu mieszkańców miasta, w dniu 7 sierpnia, Litwini opuścili Suwałki[13].

Na arenie międzynarodowej trwała walka o przynależność Suwalszczyzny. A jej podział korzystnie dla strony Polskiej wyznaczony został wzdłuż linii Focha. Ustalenia te pokryły się z opuszczeniem Suwałk przez wojska niemieckie w dniu 23 sierpnia 1919 roku oraz ostatecznym wyzwoleniem Sejn – 28 sierpnia.

W dniu 24 sierpnia 1919 roku do Suwałk wkroczyły oddziały 41 Suwalskiego Pułku Piechoty Wojska Polskiego, dowodzonego przez majora Mieczysława Mackiewicza. Wojsko zostało tłumnie przywitane przez mieszkańców miasta, przedstawicieli Tymczasowej Rady Obywatelskiej Okręgu Suwalskiego, Rady Miejskiej Suwak, duchowieństwa, itd[14].

Ostatecznym, choć głównie symbolicznym potwierdzeniem włączenia Suwałki i Suwalszczyzny w granice państwa polskiego, stała się wizyta Naczelnika Państwa – Marszałka Józefa Piłsudskiego, która miała miejsce 12 i 13 września 1919 roku. W trakcie, której przed kościołem pw. św. Aleksandra wręczony został sztandar 41. Suwalskiemu Pułkowi Piechoty. Władze Miejskie wydały uroczysty obiad na cześć Naczelnika w siedzibie Towarzystwa Pożyczkowo-Oszczędnościowego (obecnie Muzeum Okręgowe w Suwałkach) w trakcie, którego Marszałek wygłosił przemówienie, z którego przebijała radość i duma z powrotu Suwałk w granice Państwa Polskiego[15].

Rada Najwyższa Ententy na początku grudnia 1919 roku zatwierdziła granicę Państwa Polskiego na odcinku suwalskim wzdłuż linii Focha[16].

Autor: Paweł Luty

[1] K. Skłodowski, Garnizon Suwałki w latach 1921-1939, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Muzeum Okręgowe w Suwałkach, Warszawa 2021, s. 59
[2] Ibidem s. 60
[3] J. Kopciała (red.) Suwałki miasto nad Czarną Hańczą, Wydawnictwo Hańcza, Suwałki 2005, s. 283-285
[4] S. Czerep, Wielka Operacja Zimowa Pierwszej Wojny Światowej Działania na Kierunku Mazursko-Augustowskim od 7 do 21 lutego 1915 roku, Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2018, s. 189-192.
[5] J. Kopciała (red.) Suwałki miasto nad Czarną Hańczą, Wydawnictwo Hańcza, Suwałki 2005, s. 286
[6] K. Skłodowski, Garnizon Suwałki w latach 1921-1939, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Muzeum Okręgowe w Suwałkach, Warszawa 2021, s. 63

[7] J. Kopciała (red.) Suwałki miasto nad Czarną Hańczą, Wydawnictwo Hańcza, Suwałki 2005, s. 291
[8] Ibidem s. 294
[9] Ibidem s. 296
[10] Ibidem s. 299-300
[11] K. Skłodowski, Garnizon Suwałki w latach 1921-1939, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Muzeum Okręgowe w Suwałkach, Warszawa 2021, s. 66
[12] J. Kopciała (red.) Suwałki miasto nad Czarną Hańczą, Wydawnictwo Hańcza, Suwałki 2005, s. 303

[13] K. Skłodowski, Garnizon Suwałki w latach 1921-1939, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Muzeum Okręgowe w Suwałkach, Warszawa 2021, s. 67-68
[14]  J. Kopciała (red.) Suwałki miasto nad Czarną Hańczą, Wydawnictwo Hańcza, Suwałki 2005, s. 310
[15] J. Bacewicz (red.) Na początku był kościół, Wydawca ks. Prałat Przemysław Rogowski, Suwałki 1995,
s. 97-98.
[16] K. Buchowski, L. Krzyżanowski, Lato insurgentów I Powstanie Śląskie I Powstanie Sejneńskie 1919, Muzeum Śląskie, Katowice 2020, s. 277.

Zadanie publiczne “Śladami Historii – odkryć i ocalić dziedzictwo historyczno-militarne Suwałk” jest współfinansowane ze środków otrzymanych od Ministerstwa Obrony Narodowej.

Fot. wyróżniające: „Batalionu KOP „Suwałki” podczas defilady na ulicy T. Kościuszki, 8 maja 1929 roku” Zdjęcie pochodzi z ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Suwałkach

Artykuł płatny

322/2024