Bogate tradycje wojska polskiego w wieku XIX w kolorze wielobarwnych mundurów na polach wielu europejskich bitew pozwoliły na podsycanie ognia patriotycznych tradycji oraz ukształtowały współczesny obraz barw narodowych. Wśród społeczeństwa piękne kolorowe mundury budziły podziw i były zachętą do wstępowania w szeregi pięknie ubranych i dobrze zorganizowanych ludzi. Ładne mundury, żołd i możliwości kariery w wojsku zapewniały powodzenie wśród panien, przyciągając do wojska wielu chętnych. Kariera wojskowa wiązała się z ogromnym prestiżem społecznym i dobrymi zarobkami. Mundur był noszony z dumą i gdy wojsko szło do bitwy było to święto wymagające ubrania munduru tzw. wielkiego czyli tego wyjściowego, paradnego, gdyż na co dzień w obozie używano tzw. munduru małego.

Legiony Dąbrowskiego utworzone w roku 1797, miały mundury kroju polskiego, granatowe kurtki i spodnie, rogate czapki oraz białe laderwerki i krótkie czarne kamasze. Pułk kawalerii utworzony w 1798 roku, nosił mundury podobne do mundurów piechoty, a więc granat z karmazynem. I lance z trójbarwnym proporcem. Wojsko księstwa warszawskiego miało mundury oparte również na wzorach polskich, z silną przemieszczą wzorów francuskich.

Rys.1. Artyleria piesza 1827-1830, od lewej oficer starszy, ogniomistrz, oficer młodszy, bombardier

Niektóre formacje księstwa jak na przykład kirasjerzy, szaserzy, czyli strzelcy i huzarzy byli ubrani zupełnie tak samo, jak wymienione wcześniej formacje w armii francuskiej. zachodziła często duża rozbieżność między przepisami ubiorczymi a faktycznie noszonymi mundurami. Zwłaszcza w okresie formowania armii od roku 1807. Gdy przeważnie korzystano z pruskich magazynów wojskowych. Rozbieżności te były bardzo duże. W późniejszym czasie panowania panowała olbrzymia różnorodność ubiorów, pozasłużbowych oficerów, zwłaszcza w kawalerii i muzykantów, pułkowych.

Rys. 2. Szeregowi 21 i 22 pułku piechoty liniowej województwa podlaskiego 1831 r.

Uzbrojenie piechoty. Fizylierów składało się z karabinów z bagnetami, grenadierzy, woltyżerowie, i podoficerowie prócz karabinów mieli tasaki, czyli szable piechotne. Saperzy zwani wówczas cieślami topory i szable z rękojeścią zakończoną głową koguta bądź kabłąkiem. Uzbrojenie kawalerii natomiast składało dla ułanów z krzywych szabli o żółtym jelcu pistoletów i lanc. Strzelcy konni posiadali szable. Ale bardziej proste niż te ułańskie, karabinki i pistolety. w latach 1809 i 1813 strzelcy używali ponadto lanc, umundurowanie huzarów, stanowiły mentyki i granatowe dolmany z szamerowaniem i ozdobami żółtymi. Czyli złotymi w pułku dziesiątym. A białymi, czyli srebrnymi w trzynastym. Kołnierze i wyłogi rękawów były karmazynowe, spodnie niebieskie, buty węgierskie czaka dziesiątego pułku były czarne, trzynastego niebieskie, kirasjerzy czternastego pułku jazdy byli ubrani zupełnie na wzór kirasjerów francuskich. Mieli granatowe kotlety, wyłogi, szlify, pąsowe, białe spodnie, wysokie buty, żelazne hełmy i kirysy. Od francuskich pułków różniły się złotą barwą ozdób i guzików. Artyleria i inżynieria miały mundury ciemnozielone z czarnymi wyłogami wypustki, kordony i szlify pąsowe białe laderwerki i okrągłe kaszkiety. Artyleria konna miała kurtki ciemnozielone, jednorzędowe i bermycce, generałowie kurtki granatowe z srebrnym haftem generalskim na kołnierzu, rabatach i mankietach, rogate czaka i amarantowe spodnie. Przy małym mundurze noszono kapelusz, husarskie buty a haft był tylko na kołnierzu i mankietach. Adiutanci naczelnego wodza nosili karmazynowe mundury typu huzarskiego ze srebrnymi wyłogami, czaka i niebieskie spodnie. Gwardia narodowa miała mundury takie same jak piechota, lecz czaka, okrągłe a wyłogi i kołnierze niebieskie. Z pułków walczących za granicą szwoleżerowie gwardii mieli mundury ułańskie granatowe za amarantem i srebrne ozdoby, natomiast pułki lansjerów mundury granatowe z żółtym. Piechota Legii nadwiślańskiej nosiła mundury granatowe kroju francuskiego żółte rabaty i wyłogi oraz okrągłe czaka.

Rys.3. Fizylierzy 23 i 24 pułku piechoty liniowej województwa augustowskiego 1831 r.

W czasie Królestwa Kongresowego czyli Królestwa Polskiego do powstania listopadowego trzon armii polskiej, aż do wojny z caratem w 1831 roku, stanowiły wojska starej formacji. Były one doskonale uzbrojone i wyćwiczone oraz pięknie umundurowane stan armii, mimo że niezbyt licznej bo przed powstaniem wynosił około 37000 żołnierzy. do Gwardii królewskiej należały pułki grenadierów gwardii, strzelców konnych, baterie artylerii konnej, pół bateria konnych i pół bateria pieszych rakietników oraz batalion saperów. Gwardia organizacyjnie wchodziła w skład korpusu rezerwowego Gwardii rosyjskiej, do którego należało 5 pułków piechoty, w tym dwa leib Gwardii, czyli Gwardii przybocznej, wołyńskiej i litewskiej oraz trzy pułki jazdy: kirasjerów podolskich, ułanów cesarzewicza i huzarów grodzieńskich, które stacjonowały w Warszawie. Korpus piechoty składał się z 2 dywizji posiadających po 3 brygady dwupułkowe. Korpus jazdy składał się również z 2 dywizji: ułanów i strzelców konnych.

Rys.4. Pułk 1 jazdy augustowskiej

Artyleria dzieliła się na lekką konną i pieszą, zależnie od sposobu poruszania się żołnierzy obsługi, oraz ciężką czyli pozycyjną na wyposażeniu były jednorogi 8 i 16 funtowe (rodzaj haubic ze stożkową komora spalania prochu) oraz armaty sześcio i dwunastofuntowe. Skuteczność ognia dział opozycyjnych sięgała blisko 1500 kroków, a lekkich do 1200, piechota dzieliła się na liniową i strzelców pieszych. Uzbrojona była w karabiny rosyjskie, przeważnie z tulskiej fabryki broni oraz częściowo w karabiny francuskie pochodzące  z czasów armii księstwa warszawskiego. Grenadierzy woltyżerowie, podoficerzy i muzykanci mieli tasaki, oficerowie szpady. Saperzy nosili zamiast tasaków noże. Strzelcy konni mieli szable wzoru napoleońskiego o trójprętowym koszu rękojeści, karabinki typu huzarskiego produkcji rosyjskiej, pozwalające na strzelanie z jednej ręki oraz dwa pistolety również rosyjskie. Kaliber wszystkich rodzajów broni palnej wynosił około 15 mm. Ułani zamiast karabinków mieli lance. W skład armii wchodziły ponadto formacje pomocnicze, jak zwane pociągami, czyli tabory, kompanie, rzemieślnicze, porządkowe: kompanię żandarmerii oraz straży więziennej złożonej z weteranów.

Umundurowanie wojska przedstawiało się następująco: generałowie czasu królestwa polskiego nosili fraki granatowe z kołnierzem i mankietami karmazynowymi z haftem, generalskim, białe spodnie i buty, buty generałów jazdy były huzarskie. Kapelusz z biało karmazynowym pióropuszem był noszony w poprzek głowy w odróżnieniu od oficerów, którzy nosili je wzdłuż głowy. W czasie ćwiczeń i wojny generałowie nosili mundury bez haftów, szare spodnie z karmazynowym lampasem, szlify z grubymi bulionami. Generał brygady miał dwie gwiazdki na szlifach a generał dywizji trzy generałowie korpusów (broni) szlify gładkie. Czapraki na koniach były z czarnego baranka, gwiazdy gwardyjskie znajdowały się na czapraku i olstrach. Adiutanci mieli takie same mundury tylko w miejscu wężyka były srebrne paski, a na prawym ramieniu srebrne akselbanty. Adiutanci piechoty nosili kapelusze z czarnymi piórami.

Piechota liniowa miała mundury granatowe z żółtymi wyłogami i takim też kołnierzem, białe sukienne spodnie, wysokie czarne kamasze, czarny filcowy kaszkiet z białymi kordonami włóczkowymi w kształcie girland ze sznurami zakończonymi płaskimi chwastami do wysokości ramienia. Fryzjerzy nosili biały, pompon a woltyżerowie, żółty, grenadierzy wysoką włosianą czarną kitę, wyjątkowo muzykanci grenadierscy czerwoną. Płaszcze były białe, jednorzędowe, a od roku 1823 szare. Pasy były niezmiennie białe.

Rys. 5. Rys.4. Pułk 2 jazdy augustowskiej

Strzelcy mieli mundury i spodnie granatowe z wypustkami żółtymi, pasy laderwerki z czarnej lakierowanej skóry poza tym resztę umundurowania jak u piechoty liniowej. W 1826 roku wprowadzono w całej piechocie długie, granatowe pantalony z żółtą wypustką. W 1828 roku skasowano długie kordony i wprowadzono krótkie, bez girland na wyższych kaszkietach. Artyleria i saperzy mieli mundur ciemnozielony z czarnym kołnierzem. Rabatem i mankietami. Wypustki i łapki na mankietach były czerwone. Artyleria miała czerwone naramienniki a saperzy czarne, wraz czerwony kordonami i pomponami. Strzelcy nosili mundury zielone lampasy wyłogi i wypustki. W pierwszym pułku karmazynowe, w drugim białe, w trzecim żółte, w czwartym niebieskie. Kaszkiety, tak jak piechota ale z białymi kordonami. Ułani mieli mundury granatowe, rabaty, czaka, lampasy i wyłogi, analogicznie jak strzelcy konni. Barwa pułkowa znajdowała się również na proporczykach lanc. Żandarmi nosili skórzane hełmy, takie same jak kirasjerzy rosyjscy, szafirowe mundury z wypustkami karmazynowymi, białe sznury na lewym ramieniu, białe spodnie i rękawice oraz kirasjerskie buty.

Gwardia nosiła mundury, jak w wymienionych formacjach liniowych z dodatkiem gwardyjskich pętli z belek na kołnierzu i łapkach rękawów. Strzelcy konni mieli żółte wyłogi, grenadierzy pasowe naramienniki podoficerowie mieli srebrne. Galony dookoła kołnierza i mankietów. Wysługę lat oznaczano naszywkami w kształcie litery v na lewym rękawie w umundurowaniu nowych powstańczych formacji stosowano przeważnie krój Narodowy.

Opracował Marcin Sobotka

źródła:

Bronisław Gembarzewski, Żołnierz polski, ubiór, uzbrojenie i oporządzenie, 1815-1831, Wydawnictwo MON, Warszawa 1966.

Bronisław Gembarzewski, Żołnierz polski, ubiór, uzbrojenie i oporządzenie, 1797-1814, Wydawnictwo MON, Warszawa 1964.

Karol Linder, Dawne wojsko polskie w ilustracji, Wydawnictwo MON, Warszawa 1955.

Zdzisław Żygulski jun., Henryk Wielecki, Polski mundur wojskowy, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1988.

Zadanie publiczne “Śladami Historii – odkryć i ocalić dziedzictwo historyczno-militarne Suwałk” jest współfinansowane ze środków otrzymanych od Ministerstwa Obrony Narodowej.

Fot. wyróżniające: „Powrót z manewrów Suwalskiej Brygady Kawalerii, koniec lat 30. XX wieku” Zdjęcie pochodzi z ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Suwałkach

Artykuł płatny

319/2024