Wśród Polaków dość powszechną jest nostalgia za Kresami Wschodnimi lub po prostu Kresami. Wiele polskich miast odwołuje się do tradycji miast kresowych. I tu zaskoczenie. Okazuje się, że w obecnych granicach Polski największym miastem kresowym są Suwałki. Zatem to w grodzie nad Czarną Hańczą można znaleźć polski wzorzec swojskości miasta kresowego i dziedzictwa jakie ono niesie.

Nieprzypadkowo we wrześniu 2022 r. Fundacja Joachima Lelewela we współpracy z Muzeum Okręgowym właśnie w Suwałkach przygotowała inscenizację historyczną walk w obronie Wilna w 1939 r. Organizatorzy inscenizacji uznali, że Suwałki przypominają Wilno, miasto kojarzące się z dawnymi Kresami Wschodnimi

Kresy są ostoją przeszłości i swojskości. Kresowy kod kulturowy to przede wszystkim wielokulturowe dziedzictwo. W Suwałkach najpełniej możemy się o tym przekonać odwiedzając zespół cmentarzy siedmiu wyznań przy ul. Zarzecze. Zabudowa i architektura Suwałk też nawiązuje do rozwiązań urbanistycznych charakterystycznych dla polskich miast kresowych.

Najpełniej kresowy charakter Suwałk oddaje dwuwiersz Władysława Syrokomli: „Co to za miasto, co w ulicy leży? Co to za ulica, co przez miasto bieży?” Współczesna ulica T. Kościuszki w połowie XIX wieku na litografii „Ulica Warszawska w Suwałkach” Alojzego Misierowicza      Fot. ze zb. Muzeum Okręgowego

Gdzie polskie Kresy?
Za Kresy dość powszechnie uważa się ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz południowo-wschodnie województwa I Rzeczpospolitej sprzed rozbiorów. Był to pas województw na wschodnich rubieżach Rzeczpospolitej: od wileńskiego na północy do tarnopolskiego i stanisławowskiego na południu. Zdecydowana większość tych ziem po II wojnie światowej znalazła się poza granicami Polski. Okazuje się, że współcześnie największym polskim miastem, które do końca istnienia I Rzeczpospolitej znajdowało się na administracyjnym terenie Kresów są Suwałki. Tuż przed upadkiem I Rzeczpospolitej w 1795 r. Suwałki znajdowały się w województwie trockim będącym częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego. Takich miast, które w czasach I Rzeczpospolitej zaliczały się do Kresów w granicach współczesnej Polski jest niewiele.

Rzeczpospolita Obojga Narodów – podział administracyjny w 1789 roku z zaznaczonymi miastami, które do upadku I Rzeczypospolitej znajdowały się w granicach województw zaliczanych do Kresów Wschodnich

Z miast znajdujących się obecnie w granicach Polski w skład województwa trockiego wchodziły jeszcze m.in.: Sejny, Zabłudów i częściowo Augustów. Przed ostatecznym upadkiem Rzeczpospolitej w 1795 r. do Kresów z miast obecnej Polski zaliczały się również: Chełm i Krasnystaw, które znajdowały się w województwie ruskim. Aktualnie z tych wszystkich miast największe są Suwałki. I to gród nad Czarną Hańczą można nazwać współczesną stolicą polskich Kresów.

Sentyment do Kresów
W świadomości Polaków Kresy mają pozytywną wartość sentymentalną. Przypominają dni chwały i potęgi Rzeczpospolitej, ale także klęski i męczeństwa. Zostały one utrwalone w kresowej mitologii kształtowanej głównie przez literaturę, zgodnie z którą był to teren sukcesów polskiego rycerstwa opiewanego przede wszystkim przez Henryka Sienkiewicza. Po utracie Kresów rozpaczali m.in. Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, idea Kresów była bardzo popularna i miała dużą siłę oddziaływania. W II Rzeczpospolitej istniało wiele organizacji ze słowem „Kresy” w swojej nazwie. Tak też było w Suwałkach.

Dowództwo Obrony Kresów Ziemi Suwalskiej – wrzesień 1919 r. (fot. ze zb. B. Dziobkowskiego) z „Suwałki miasto nad Czarną Hańczą” pracy zbiorowej pod red. J. Kopciała

Jak stwierdził w „Roczniku Białostockim” z 1971 roku Zygmunt Filipowicz na Suwalszczyźnie działała też Straż Kresowa, która założyła czasopismo „Ziemia Suwalska” wydawane w Suwałkach.

Plac targowy przy współczesnym placu Marii Konopnickiej – pocztówka z lat 1905-1914 (fot. ze zb. B. Dziobkowskiego) z „Suwałki miasto nad Czarną Hańczą” pracy zbiorowej pod red. J. Kopciała

Obecnie pojęcie kresów nadal jest mocno zakorzenione w polskiej kulturze. Kresy sprzed II wojny światowej często przedstawiane są w kontekście sentymentalnym i wspomnieniowym, jako „kraj lat dziecinnych” i raj utracony. Na Kresach urodzili się najwybitniejsi Polacy, w tym m.in.: Mikołaj Rej, Stanisław Żółkiewski, Jan III Sobieski, Tadeusz Kościuszko, A. Mickiewicz, J. Słowacki, Joseph Conrad, Maria Konopnicka, Stanisław Moniuszko, Józef Piłsudski, Ignacy Jan Paderewski czy Stanisław Lem. Tę wyliczankę można ciągnąć jeszcze długo. Nieprzypadkowo J. Piłsudski stwierdził, że: „Polska to obwarzanek. Wszystko co najlepsze na Kresach, a w środku pustka”. To najbardziej znane powiedzenie o wytworzeniu się swoistego kresowego patriotyzmu, odznaczającego się wysokim zaangażowaniem w budowę własnego państwa, udziałem w służbie wojskowej i spełnianiu innych powinności obywatelskich. Czyż może być lepsza tradycja, do której powinni odwoływać się suwalczanie?