Suwalscy radni zdecydowali, że 2021 rok jest Rokiem Teofila Noniewicza. 27 kwietnia tego roku przypada 170 rocznica urodzin wybitnego suwalskiego lekarza, społecznika oraz samorządowca.
Teofil Noniewicz pracował jako lekarz w suwalskim szpitalu św. Piotra i Pawła oraz suwalskim szpitalu żydowskim. To z jego inicjatywy utworzono w Suwałkach pierwszy oddział zakaźny w czasie epidemii tyfusu, jaka opanowała Suwalszczyznę przed ponad stu laty. Był jednym z najaktywniejszych suwalskich społeczników. Należał m.in. do założycieli suwalskiego Towarzystwa Ochotniczej Straży Ogniowej, Towarzystwa Naukowo-Lekarskiego i Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności. Działał w zarządzie Czytelni Naukowych, Resursie Obywatelskiej i Związku Strzeleckim. W latach 1918-19 wszedł w skład Tymczasowej Rady Obywatelskiej Okręgu Suwalskiego i został wybrany pierwszym prezesem Rady Miasta w Suwałkach. Udzielał się w amatorskim ruchu teatralnym. Dzięki swojej ofiarności i pracy społecznej, zyskał ogromny autorytet suwalczan. Cieszył się tak dużym szacunkiem wśród mieszkańców, że jeszcze za życia, jego imieniem nazwano jedną z ulic w centrum Suwałk. Jego żoną była Zofia Eleonora z Guziewiczów, z którą miał cztery córki oraz jednego syna.
Teofil Noniewicz, jako student (ok. 1870 r.)
Lekarz i społecznik
Pionier walki z epidemią
Noniewiczowie wywodzili się z Wileńszczyzny. Tam też, w Antonoszu 27 kwietnia 1851 r. urodził się Teofil Noniewicz, w rodzinie Ignacego i Marii Noniewiczów. Do Suwałk rodzina Noniewiczów sprowadziła się w końcu lat 50-tych XIX wieku, po śmierci ojca. Teofil ukończył suwalskie gimnazjum. W tym czasie w Suwałkach odbywały się publiczne manifestacje patriotyczne, w których znaczącą rolę odgrywał jego starszy brat Kalikst. Po zdaniu matury w 1868 r. Teofil poszedł w ślady swoich starszych braci i zapisał się na wydział medyczny warszawskiej Szkoły Głównej, a po jej likwidacji kontynuował studia na Uniwersytecie Warszawskim. Dyplom lekarza uzyskał w 1874 r. Po powrocie do Suwałk prowadził prywatną praktykę lekarską oraz pracował w suwalskim szpitalu św. Piotra i Pawła.
Grupa lekarzy i farmaceutów suwalskich z ok. 1910 r. pierwszy z prawej Teofil Noniewicz
Fot. ze zbiorów Muzeum Okręgowego
W latach 1876-1879 był lekarzem wojskowym. Później pracował w szpitalu miejskim i szpitalu żydowskim. W szpitalu św. Piotra i Pawła awansował na stanowisko pierwszego lekarza. Obowiązki te wykonywał w latach 1892-1915. Na początku I wojny światowej, wraz z suwalskim szpitalem został ewakuowany w głąb Rosji. W 1918 r. powrócił do Suwałk. Społecznie pracował jako lekarz w Szpitalu Miejskim św. Piotra i Pawła, jednocześnie zasiadając w jego Radzie Opiekuńczej.
Suwalscy lekarze i farmaceuci. Czwarty od lewej siedzi Teofil Noniewicz
Fot. ze zbiorów Muzeum Okręgowego
Pracując w szpitalu opiekował się studentami, którzy odbywali praktyki lekarskie. Hasłem dr. T. Noniewicza była maksyma: „O honor lekarza muszą dbać wszyscy lekarze, od wzajemnego szacunku zależy szacunek społeczeństwa do nas”. Do chorych miał podejście przyjacielskie i serdeczne. W czasie wizyt w domu chorego interesował się całą jego rodziną i sytuacją materialną. Przede wszystkim chciał pomóc choremu, a nie myślał o zysku materialnym. Od ludzi biednych nie pobierał zapłaty za wizytę i często dawał im pieniądze na leki. T. Noniewicz pracował również w suwalskim więzieniu bez wynagrodzenia. W grudniu 1924 r. na 50-lecie jego pracy jako lekarza, miasto zorganizowało uroczystości jubileuszowe.
Zdjęcie z jubileuszu pięćdziesięciolecia pracy lekarskiej Teofila Noniewicza z 1924 r. Zdjęcie pochodzi z publikacji „Szpital w Suwałkach – dzieje i ludzie 1842-1985-2015” autorstwa Andrzeja Matusiewicza
W walce o niepodległość
Przed ponad stu laty suwalczanie w różny sposób walczyli o niepodległą Polskę. Jedni z bronią w ręku, inni organizując mieszkańców. Wśród tych drugich jedną z najwybitniejszych postaci był T. Noniewicz. W 1918 r. został wybrany do Tymczasowej Rady Obywatelskiej Okręgu Suwalskiego, a 7 stycznia 1919 r. został prezesem pierwszej Rady Miejskiej w Suwałkach. Jak napisał A. Matusiewicz w Roczniku Augustowsko-Suwalskim z 2003 r. na początku 1919 r. ukształtowała się Rada Miejska w Suwałkach wybrana w wyborach kurialnych. Swych przedstawicieli miały kurie: inteligencji, rolników, pracy fizycznej, właścicieli nieruchomości oraz ludności żydowskiej. Ta Rada funkcjonowała do pierwszych demokratycznych wyborów do samorządu, które odbyły się 18 lipca 1920 r. W wyniku tych wyborów prezesem Rady Miejskiej w Suwałkach został Józef Justyn Chełmiński. Tym samym zakończyła się trwająca kilkanaście miesięcy samorządowa działalność T. Noniewicza. W tym krótkim czasie nie brakowało jednak historycznych wydarzeń, takich jak: wkroczenie wojska polskiego do Suwałk (24 sierpnia 1919 r.) oraz niezwykle ważna wizyta w Suwałkach marszałka Józefa Piłsudskiego (12-13 września 1919 r.).
Józef Piłsudski podczas uroczystego obiadu wydanego na jego cześć przez Radę Miejską w Suwałkach w resursie obywatelskiej. T. Noniewicz siedzi po drugiej stronie stołu obok J. Piłsudskiego – 13 września 1919 r.
Fot. ze zbiorów Muzeum Okręgowego
Ojciec duchowy NGO
T. Noniewicz to ojciec duchowy suwalskich organizacji pozarządowych. Na przełomie XIX i XX wieku niewiele w Suwałkach było inicjatyw społecznych, w których on nie uczestniczył. Należał w 1880 r. do założycieli suwalskiego Towarzystwa Ochotniczej Straży Ogniowej, w której pełnił różne funkcje, m.in. w latach 1893-1897 oraz 1919-1928 był prezesem zarządu. Był także organizatorem, a następnie prezesem Czytelni Naukowej.
Uroczystość wmurowania kamienia węgielnego pod budynek Towarzystwa Pożyczkowo-Oszczędnościowego, popularnie określany „resursą obywatelską” – 20 lipca 1912 r. W tym budynku mieściła się Czytelnia Naukowa, którą współtworzył T. Noniewicz
Fot. ze zbiorów Muzeum Okręgowego
W 1924 r. T. Noniewicz wystąpił z inicjatywą założenia miejskiej biblioteki publicznej w Suwałkach i przekazał na ten cel trzy tysiące złotych. Niestety, takiej biblioteki przed wybuchem II wojny światowej nie utworzono.
T. Noniewicz założył i przez wiele lat był wiceprezesem Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności w Suwałkach. Należał też do: Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, zarządu Resursy Obywatelskiej i Związku Strzeleckiego. Współtworzył również w 1926 r. Towarzystwo Naukowo-Lekarskie Ziemi Suwalskiej.
„Damy i huzary” A. Fredry w wykonaniu amatorskiego zespołu teatralnego (ok. 1914 r.). Teofil Noniewicz udzielał się też artystycznie w teatrach amatorskich. Jak stwierdził dr Krzysztof Skłodowski w „Życiu kulturalnym suwalczan przed I wojną światową”, aktywność ta była na tyle znacząca, że z okazji jubileuszu 30-lecia jego pracy artystycznej zorganizowano przedstawienie „Damy i huzary”, które odbyło się w teatrze „Arkadia”
Fot. ze zbiorów Muzeum Okręgowego
Pogrzeb Doktora
Dr Teofil Noniewicz zmarł w Suwałkach 30 września 1928 r. Jego bardzo uroczysty pogrzeb zgromadził kilka tysięcy suwalczan, łącznie z przedstawicielami władzy, organizacji, szkół i duchowieństwa. Uroczystości towarzyszyła kompania honorowa 41. Suwalskiego Pułku Piechoty oraz orkiestra wojskowa i Straży Ogniowej.
Pogrzeb Teofila Noniewicza w październiku 1928 r.
Fot. z publikacji A. Matusiewicza „Szpital w Suwałkach – dzieje i ludzie 1842-1985-2015”
Został on pochowany na miejskim cmentarzu w Suwałkach w grobie rodzinnym. Nad trumną przemówienie wygłosił ówczesny prezydent Suwałk Wawrzyniec Gałaj, który powiedział: „Politycznie śp. Doktor Teofil Noniewicz należał do tych, którzy kruszyli kajdany niewoli, a społecznie był tam, gdzie wzywał Go obowiązek. Cześć jego zacnym popiołom”.
Grób Teofila Noniewicza na suwalskim cmentarzu przy ul. Bakałarzewskiej
Suwałki Teofila Noniewicza
W Suwałkach nie brakuje miejsc związanych z Teofilem Noniewiczem. Proponujemy krótki spacer po grodzie nad Czarną Hańczą śladami lekarza społecznika.
Byłe szpitale miejski i żydowski
Budynek byłego Szpitala Miejskiego św. Piotra i Pawła i szpitala żydowskiego, w których pracował Teofil Noniewicz. Z jego inicjatywy w 1919 r. w sąsiadującej ze szpitalem kamienicy Jerozolimskiego powstał pierwszy oddział zakaźny w Suwałkach. Stworzono go do zwalczania epidemii tyfusu plamistego, która pojawiła się wówczas na Suwalszczyźnie. Jak napisał A. Matusiewicz w „Szpital w Suwałkach – dzieje i ludzie 1842-1985-2015” pierwsze przypadki tyfusu notowano już w 1915 r. Niemieckie władze okupacyjne stosowały radykalne środki w walce z epidemią. Wsie, w których stwierdzono tyfus były bezwzględnie izolowane. Środki te okazały się skuteczne. W 1919 r., ponownie pojawiły się zachorowania na tyfus. W Suwałkach najwięcej zachorowań odnotowano na ul. Wigierskiej (21 przypadków), Nowym Świecie – teraz ul. T. Noniewicza (18) i T. Kościuszki (12). Do 1 czerwca przez szpital „przeszło” 158 chorych, z których zmarło 13.
Siedziba dawnej Straży Ogniowej
W latach osiemdziesiątych XIX wieku budynek suwalskiego Towarzystwa Ochotniczej Straży Ogniowej stał za obecną siedzibą Jednostki Ratowniczo-Gaśniczej przy ul. A. Mickiewicza. Był w złym stanie, a drobne remonty niewiele pomagały. Znacznie lepiej sytuacja wyglądała po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, gdy prezesem suwalskiej Straży Ogniowej był T. Noniewicz. Wyremontowano zniszczoną w czasie I wojny światowej remizę i zakupiono sprzęt pożarniczy. T. Noniewicz swoja służbę w Straży Ogniowej zaczynał jako komendant toporników, potem był m.in. pomocnikiem naczelnika, naczelnikiem i prezesem (dwukrotnie – raz w czasie zaborów, a następnie w niepodległej Polsce).
Budynek resursy obywatelskiej
W budynku resursy obywatelskiej mieściła się Czytelnia Naukowa, której organizatorem i prezesem był T. Noniewicz. Utworzono ją w 1906 r., a po I wojnie światowej wznowiono działalność (w 1922 r.). W pierwszym roku działalności czytelnia dysponowała księgozbiorem liczącym 548 tomów, który szybko powiększał się i w 1939 r. było to już ok. 5 tysięcy. Czytelnię Naukową odwiedzało od dwudziestu do sześćdziesięciu osób dziennie. W latach 30-tych nosiła ona nazwę: Miejska Czytelnia Naukowa im. dra Teofila Noniewicza w Suwałkach.
Dawna resursa miejska na rogu ulic T. Noniewicza i Chłodnej
W budynku resursy miejskiej w XIX i XX wieku prezentowali się artyści odwiedzający Suwałki oraz miejscowi aktorzy amatorzy, którzy uaktywnili się po powstaniu straży ogniowej i towarzystwa dobroczynności. Ulubieńcem suwalskiej publiczności był T. Noniewicz, szczególnie ceniony za recytacje. Był osobą towarzyską i aktywną oraz miał duże zdolności aktorskie. Współtworzył Teatr Amatorski w Suwałkach. Ówczesne zabawy publiczne i bale zawsze łączono z występami artystycznymi. Nie było żadnej większej imprezy bez udziału doktora.
Ulica Teofila Noniewicza
Jedna z ulic w centrum Suwałk od blisko stu lat nosi imię Teofila Noniewicza. Taką nazwę nadano ulicy jeszcze za życia doktora, cieszącego się ogromnym autorytetem wśród ówczesnych suwalczan. Przed pięcioma laty na kamienicy przy ul. T. Noniewicza 87 odsłonięto mural przypominający postać suwalskiego doktora-społecznika. Towarzyszą mu inni sławni suwalczanie: Maria Konopnicka i Alfred Wierusz-Kowalski. Mural zaprojektował Bartosz Żyliński.
